تقویم‌الابدان فیتدبیرالانسانتقویم الابدان فی تدبیر الانسان، کتابی در پزشکی به عربی از ابوعلی یحیی بن عیسی معروف به ابن جزله (متوفی ۴۹۳)است. ۱ - معرفی کتاب تقویم الابدان فی تدبیر الانسانتقویم الابدان فی تدبیر الانسان (یا منهاج البیان فی تقویم الابدان)، کتابی در پزشکی به عربی از ابوعلی یحیی بن عیسی معروف به ابن جزله (متوفی ۴۹۳) که در زمان خلافت مقتدی بامراله(۴۶۷ـ۴۸۷) و برای او نگاشته شده است. [۱]
ابن جزله، کتاب تقویم الابدان فی تدبیر الانسان، ج۱، ص۴، دمشق ۱۳۳۳.
۱.۱ - بخش‌های مختلف این کتاباین کتاب شامل یک مقدمه، فهرست و مشروح مطالب (هر دو به صورت جدول) و فصلی مشتمل بر دستورهایی برای درمان مناسب بیمار است. مؤلف در مقدمه در باره سبب تألیف کتاب گفته است که آن را برای بی نیاز کردن جوینده از مراجعه به کتابهای مفصّل پزشکی نگاشته، و کتاب را «قلیل الحجم کثیرالعلم» وصف کرده است. [۲]
ابن جزله، کتاب تقویم الابدان فی تدبیر الانسان، ج۱، ص۴، دمشق ۱۳۳۳.
۱.۲ - بخشی از این کتاب در قالب جدولقسمت عمده مطالب کتاب در قالب جدولهایی مانند جداول تقویم نجومی تنظیم شده و احتمالاً ابن جزله در به کارگیری این روش به کتاب تقویم الصّحّة ابن بطلان (متوفی ۴۴۴) نظر داشته است (ترجمه فارسی، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ ش). در دوره‌های بعد عده‌ای دیگر، از جمله حُبَیش بن ابراهیم تفلیسی (قرن هفتم) در تقویم الادویة المفردة و الاغذیة، از این روش تقلید کردند. [۳]
مهدی محقق، «واژه‌های فارسی در کتاب تقویم الادویة حبیش بن ابراهیم تفلیسی»، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، نامه فرهنگستان، سال ۴، ش ۳، (پاییز ۱۳۷۷).
ابن جزله در این کتاب اطلاعاتی را در باره ۳۵۲ بیماری در ۴۴ جدول آورده است. ۱.۳ - جدولهای این کتابهریک از جدولها دوازده خانه دارد: خانه اول نام بیماری، چهارخانه بعدی مزاج و سن بیمار و زمان و مکان ابتلا به بیماری، خانه ششم درجه بیماری از جهت عادی یا خطرناک بودن، خانه‌های هفتم و هشتم سبب بیماری و علامت آن، خانه نهم تجویز استفراغ و انواع آن، خانه دهم گواراترین درمان با غذاها و داروها که از آن به درمان شاهانه (التدبیرالمَلِکی) تعبیر شده است، خانه یازدهم داروهای آسان یاب، و خانه دوازدهم درمان عمومی (التدبیرالعام) شامل درمان با دارو یا غذا یا جراحی (علاج بِالْیَد). [۴]
ابن جزله، کتاب تقویم الابدان فی تدبیر الانسان، ج۱، ص ۴ـ ۵، دمشق ۱۳۳۳.
ابن جزله در فصل پایانی، به ذکر نکاتی پرداخته که پزشک باید به آن‌ها توجه کند، از جمله نوع و سبب بیماری، نیرو و مزاج طبیعی و غیرطبیعی بیمار، شرایط زمانی و مکانی، استفاده نکردن از دارو وقتی که بیماری با غذا درمان شدنی باشد، ترجیح داروهای ضعیف و مفرد بر داروهای قوی و مرکّب، و توجه به حفظ نیروی بیمار در دوره درمان. [۵]
ابن جزله، کتاب تقویم الابدان فی تدبیر الانسان، ج۱، ص۹۶ـ۱۰۰، دمشق ۱۳۳۳.
۱.۴ - اهمیت این کتابتقویم الابدان به سبب اختصار و احتوای آن بر مطالب گوناگون پزشکی، از قدیم موردتوجه بوده و نسخه‌های متعددی از آن در کتابخانه‌های دنیا وجود دارد. اهمیت آن به پایه‌ای بود که بارها آن را ترجمه و تلخیص کردند، از جمله سپهسالار علی فرزند عبدالهن در ۶۴۷ و محمداشرف فرزند شمس الدین محمد طبیب برای شاه سلیمان صفوی (۱۰۷۷ـ ۱۱۰۵) آن را به فارسی ترجمه کردند. نسخه‌های متعددی از این ترجمه‌ها در کتابخانه‌های ایران و هند و ترکیه و آلمان و انگلستان موجود است. [۶]
احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۵، ص۳۳۸۳ـ ۳۳۸۵، تهران ۱۳۷۴ ش.
[۷]
رمضان ششن، جمیل آقپنار، ج۱، ص۳۱، و جواد ایزگی، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۱.۵ - مختصر تقویم الابدانمختصر تقویم الابدان، نوشته عبدالحلیم بن عبدالهر قُوَه لَوی در ۱۰۶۶، نیز در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود. [۸]
رمضان ششن، جمیل آقپنار، ج۱، ص۳۱، و جواد ایزگی، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
همچنین نسخه‌های متعددی از متن عربی کتاب در کتابخانه‌های ایران و کشورهای دیگر وجود دارد [۹]
کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران، تنظیم و تدوین اکرم ارجح و دیگران، ج۱، ص۷۷ـ ۷۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۱۰]
رمضان ششن، جمیل آقپنار، ج۱، ص۳۰ـ ۳۱، و جواد ایزگی، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
اسکندر، ۱۹۶۷، ص ۱۹۹ـ۲۰۰؛ اسکندر، ۱۹۸۴، ص ۸۰).
فرج بن سالم در ۶۷۹/۱۲۸۰ آن را به لاتینی ترجمه کرد. این ترجمه ابتدا در ۱۵۳۱، و بار دوم در ۱۵۳۳ به چاپ رسید. در ۱۵۳۳، میخائیل هِر آن را با نام (جداول صِحَت) به آلمانی ترجمه کرد. این کتاب در همان سال در استراسبورگ به فرانسوی ترجمه شد. [۱۱]
ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بماهومطبوع، ج۱، ص۲۲۰، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
این کتاب در ۱۲۷۵، ۱۲۸۵ و ۱۳۰۳ در ایران چاپ سنگی [۱۲]
غلامحسین صدری افشار، کتابنامه علوم ایران، ج۱، ص۲۱۳، تهران ۱۳۵۰ ش.
و در ۱۳۳۳ در دمشق چاپ سربی شد.
۲ - فهرست منابع(۱) ابن جزله، کتاب تقویم الابدان فی تدبیر الانسان، دمشق ۱۳۳۳. (۲) سرکیس. (۳) رمضان ششن، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴. (۴) غلامحسین صدری افشار، کتابنامه علوم ایران، تهران ۱۳۵۰ ش. (۵) کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران، تنظیم و تدوین اکرم ارجح و دیگران، تهران ۱۳۷۱ ش. (۶) مهدی محقق، «واژه های فارسی در کتاب تقویم الادویة حبیش بن ابراهیم تفلیسی»، نامه فرهنگستان، سال ۴، ش ۳، (پاییز ۱۳۷۷). (۷) احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش ـ. (۸) ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بماهومطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تقویم الابدان فی تدبیر الانسان»، شماره۳۷۵۹. |